აღწერა
2023 წლიდან დღემდე, ნავთობის ბაზარი და ენერგეტიკული პოლიტიკა ახლო აღმოსავლეთში უწყვეტად განიცდის რეგიონული გეოპოლიტიკური დაძაბულობისა და გლობალური ეკონომიკური ცვლილებების გავლენას. ეს პერიოდი გამოირჩევა გაზრდილი არასტაბილურობით, რაც პირდაპირ აისახება ნავთობის ფასების მერყეობასა და ძირითადი მოთამაშეების სტრატეგიებზე.
ნავთობის ბაზრის მიმდინარე დინამიკა (2023 წლიდან დღემდე)
2023 წლიდან დღემდე გლობალური ნავთობის ბაზარი რთული და მრავალმხრივი ფაქტორების გავლენის ქვეშ იმყოფება, რაც ფასების მნიშვნელოვან მერყეობას იწვევს. მიუხედავად იმისა, რომ მიწოდება და მოთხოვნა ძირითად განმსაზღვრელ ფაქტორებად რჩება, გეოპოლიტიკური დაძაბულობა და გლობალური ეკონომიკური ტენდენციები გადამწყვეტ როლს თამაშობს ბაზრის მიმდინარე მდგომარეობის ფორმირებაში.
მოთხოვნის ტენდენციები
ნავთობზე გლობალური მოთხოვნა 2023 წელს გაიზარდა, 2024 წელს რეკორდულ მაჩვენებელს მიაღწია და 2025 წელსაც ზრდის ტენდენციას ინარჩუნებს, თუმცა შედარებით შენელებული ტემპით.
- ეკონომიკური ზრდა: მოთხოვნის მთავარი განმაპირობებელი ფაქტორი გლობალური ეკონომიკური ზრდაა. მიუხედავად ინფლაციური ზეწოლისა და საპროცენტო განაკვეთების ზრდისა, ეკონომიკური აქტივობა, განსაკუთრებით განვითარებად ქვეყნებში, კვლავ ზრდის ნავთობზე მოთხოვნას. ჩინეთი და ინდოეთი რჩებიან მოთხოვნის მთავარ მამოძრავებლებად. ჩინეთის ეკონომიკური გამოწვევები ზოგჯერ აფერხებს მოთხოვნას, მაგრამ ინდოეთის მოხმარება სტაბილურად იზრდება.
- სატრანსპორტო სექტორი: ნავთობზე მოთხოვნის დიდი ნაწილი სატრანსპორტო სექტორზე მოდის. საავტომობილო საწვავზე (განსაკუთრებით აშშ-ში ზაფხულის სეზონზე) და საჰაერო მოგზაურობაზე მოთხოვნის ზრდა ხელს უწყობს მოხმარების დონის შენარჩუნებას.
- მერყეობა რეგიონების მიხედვით: მოთხოვნის ზრდა არათანაბარია. მიუხედავად იმისა, რომ არაწევრი OECD ქვეყნები აჩვენებენ სტაბილურ ზრდას, OECD ქვეყნებში მოთხოვნის ცვლილებები მინიმალურია ან უმნიშვნელო შემცირება შეინიშნება.
მიწოდების ტენდენციები
ნავთობის მიწოდების მხარეს OPEC+-ის გადაწყვეტილებები და არა-OPEC+ ქვეყნების წარმოება განსაზღვრავს ბაზრის ბალანსს.
- OPEC+ წარმოების პოლიტიკა: OPEC+ ალიანსი, საუდის არაბეთისა და რუსეთის ლიდერობით, აქტიურად მართავს ბაზარს. 2023 წლის ოქტომბერში მათ დანერგეს ნებაყოფლობითი წარმოების შემცირება (საერთო ჯამში 2.2 მილიონი ბარელი დღეში) გლობალური ფასების სტაბილიზაციის მიზნით, რეცესიის შიშისა და მაღალი საპროცენტო განაკვეთების ფონზე. ეს შემცირებები რამდენჯერმე გაგრძელდა, მათ შორის 2024 წლის პირველ კვარტალშიც.
- ამჟამად (2025 წლის შუა რიცხვები): OPEC+ თანდათანობით იწყებს ამ ნებაყოფლობითი შემცირებების გაუქმებას. 2025 წლის აპრილიდან დაიწყო წარმოების მოკრძალებული ზრდა, რომელიც მაისიდან ივლისამდე გაიზარდა, ხოლო 2025 წლის აგვისტოში და სექტემბერში კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ზრდაა მოსალოდნელი. ეს სტრატეგია მიზნად ისახავს ბაზრის მხარდაჭერას, მაგრამ ასევე OPEC+ ქვეყნების შემოსავლების გაზრდას. საუდის არაბეთი ინარჩუნებს „სვინგ მწარმოებლის“ სტატუსს, რომელსაც შეუძლია სწრაფად მოარგოს წარმოება ბაზრის საჭიროებებს.
- არა-OPEC+ წარმოება: შეერთებული შტატები კვლავაც რჩება ნავთობის უმსხვილეს მწარმოებლად, რეკორდული წარმოების დონით. თუმცა, არსებობს ნიშნები, რომ აშშ-ის ფიქლის ნავთობის წარმოება შესაძლოა პლატოს მიუახლოვდეს. სხვა არა-OPEC+ მწარმოებლები, როგორიცაა კანადა და ბრაზილია, ასევე ხელს უწყობენ გლობალურ მიწოდებას.
- რუსული ნავთობი: დასავლეთის სანქციების მიუხედავად, რუსეთმა მოახერხა თავისი ნავთობის ექსპორტის გადამისამართება, განსაკუთრებით ჩინეთსა და ინდოეთში. ეს ხელს უშლის მიწოდების დიდ დეფიციტს გლობალურ ბაზარზე, თუმცა სანქციები მაინც გავლენას ახდენს რუსეთის შემოსავლებზე და ექსპორტის ლოჯისტიკაზე.
გეოპოლიტიკური ფაქტორები და ფასების მერყეობა
გეოპოლიტიკური დაძაბულობა რჩება ნავთობის ფასების მერყეობის მთავარ განმაპირობებლად.
- ისრაელ-ჰამასის კონფლიქტი: 2023 წლის ოქტომბრიდან მოყოლებული, ღაზის სექტორში მიმდინარე კონფლიქტი რეგიონული ესკალაციის მუდმივ რისკს ქმნის. ნებისმიერი გაფართოება, განსაკუთრებით ირანის ან მისი მოკავშირეების ჩართულობა, იწვევს ნავთობის ფასებზე რისკის პრემიის დამატებას, ვინაიდან ინვესტორები შიშობენ მიწოდების შეფერხებებს.
- წითელი ზღვის კრიზისი: იემენელი ჰუსიტების მიერ წითელ ზღვაში გემებზე განხორციელებულმა თავდასხმებმა (რომელიც 2023 წლის ნოემბერში დაიწყო) სერიოზულად შეაფერხა საზღვაო ვაჭრობა. ბევრი გადამზიდავი კომპანია, მათ შორის ნავთობის ტანკერები, იძულებული გახდა აფრიკის კონტინენტის შემოვლით, კეთილი იმედის კონცხის გავლით ევლო. ეს ზრდის გადაზიდვის ხარჯებს, საწვავის მოხმარებას და დაზღვევის პრემიებს, რაც საბოლოოდ აისახება ნავთობის ფასებზე, მიუხედავად იმისა, რომ მიწოდების მასშტაბური დეფიციტი ჯერ არ დაფიქსირებულა.
- ირანის სანქციები: ირანის ბირთვული პროგრამის ირგვლივ არსებული სანქციები კვლავ ინარჩუნებს გაურკვევლობას ბაზარზე. ირანის ნავთობის ექსპორტი, თუმცა სანქციების პირობებში, მაინც მოქმედებს, თუმცა ნებისმიერი ცვლილება მის სტატუსში გავლენას იქონიებს გლობალურ მიწოდებაზე.
ინვენტარიზაცია და მომავალი პერსპექტივები
ბაზრის სტაბილურობის ერთ-ერთი მაჩვენებელი ნავთობის კომერციული მარაგებია. 2025 წლის მაისში გლობალური ნავთობის მარაგები გაიზარდა, განსაკუთრებით OECD-ის არაწევრ ქვეყნებში და საზღვაო ტრანზიტში მყოფი ნავთობის მოცულობა. ეს მიუთითებს იმაზე, რომ მიწოდება ამჟამად აჭარბებს მოთხოვნას, რაც გარკვეულწილად ამცირებს ფასებზე აღმავალ ზეწოლას.
თუმცა, მომავალი პერსპექტივები კვლავ გაურკვეველია. გლობალური მოთხოვნის ზრდის შენელებული ტემპი 2025 და 2026 წლებში, ეკონომიკური გამოწვევებისა და სუფთა ენერგიის წყაროების ათვისების გამო, შეიძლება გამოიწვიოს ბაზრის გადაჭარბებული მიწოდება, თუ OPEC+ არ მოახდენს წარმოების მოცულობის მორგებას. გეოპოლიტიკური რისკები კი რჩება მუდმივ ფაქტორად, რომელსაც ნებისმიერ დროს შეუძლია ფასების მკვეთრი ცვლილება გამოიწვიოს.
გეოპოლიტიკური დაძაბულობა და ნავთობის ფასების მერყეობა
2023 წლიდან დღემდე გეოპოლიტიკურმა დაძაბულობამ ახლო აღმოსავლეთში განსაკუთრებული გავლენა მოახდინა ნავთობის ფასების მერყეობაზე:
- ისრაელ-ჰამასის კონფლიქტი (ოქტომბერი 2023-დან): ღაზის სექტორში დაწყებულმა კონფლიქტმა მაშინვე გამოიწვია ნავთობის ფასების ზრდა შიშის გამო, რომ ის მთელ რეგიონზე გავრცელდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ კონფლიქტი პირდაპირ არ შეხებია ნავთობის მომპოვებელ მთავარ რეგიონებს, ესკალაციის მუდმივი საფრთხე (მაგალითად, ირანის ან მისი მოკავშირეების ჩართულობა) რისკის პრემიას მატებს ფასებს.
- წითელი ზღვის კრიზისი (ნოემბერი 2023-დან): იემენელი ჰუსიტების მოძრაობის მიერ წითელ ზღვაში სავაჭრო გემებზე განხორციელებულმა თავდასხმებმა (მათ შორის ნავთობის ტანკერებზე) სერიოზული გავლენა მოახდინა. ამან აიძულა მრავალი გადამზიდავი კომპანია, მათ შორის ნავთობკომპანიები, შეეცვალათ მარშრუტები და აფრიკის კონტინენტის შემოვლით ევლოთ. ეს ზრდის ტრანსპორტირების დროს, ხარჯებს (საწვავი, დაზღვევა) და ქმნის მიწოდების შეფერხებებს. მიუხედავად იმისა, რომ მიწოდების სერიოზული დეფიციტი ჯერ არ მომხდარა, კრიზისი ინარჩუნებს ფასებზე აღმავალ ზეწოლას.
- ირანი და სანქციები: ირანის ბირთვული პროგრამის ირგვლივ არსებული დაძაბულობა და აშშ-ის სანქციები კვლავ მნიშვნელოვან ფაქტორად რჩება. ირანი, მიუხედავად სანქციებისა, ახერხებს ნავთობის ექსპორტის გაგრძელებას, თუმცა ნებისმიერმა ესკალაციამ შეიძლება გამოიწვიოს მისი მიწოდების მკვეთრი შემცირება და ფასების ნახტომი.
- სტრატეგიული სრუტეების უსაფრთხოება: ჰორმუზის სრუტის უსაფრთხოება, რომელიც მსოფლიო ნავთობის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სატრანზიტო წერტილია, კვლავ მუდმივი საზრუნავია რეგიონული დაძაბულობის ფონზე. ნებისმიერმა ინციდენტმა ამ სრუტეში შეიძლება მყისიერად აწიოს ფასები.
OPEC+ ქვეყნები: საუდის არაბეთი და რუსეთი, როგორც მნიშვნელოვანი მოთამაშეები
OPEC+ ალიანსი, რომელიც ნავთობის ექსპორტიორი ქვეყნების ორგანიზაციას (OPEC) და მის მოკავშირეებს აერთიანებს, 2023 წლიდან დღემდე რჩება გლობალური ნავთობის ბაზრის საკვანძო მარეგულირებლად. ამ ჯგუფის გადაწყვეტილებები წარმოების მოცულობის შესახებ პირდაპირ გავლენას ახდენს ფასებზე და მსოფლიო ენერგეტიკულ უსაფრთხოებაზე. ალიანსში კი, საუდის არაბეთი და რუსეთი დომინანტური ძალები არიან, მათი თანამშრომლობა და განსხვავებული ინტერესები ხშირად განსაზღვრავს ბაზრის მიმართულებას.
საუდის არაბეთის როლი: სტაბილიზაცია და დივერსიფიკაცია
საუდის არაბეთი, როგორც OPEC-ის უმსხვილესი მწარმოებელი და დე ფაქტო ლიდერი, უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს ნავთობის ბაზრის სტაბილიზაციაში. 2023 წლიდან ის აქტიურად ცდილობდა ფასების შენარჩუნებას მისთვის სასურველ დიაპაზონში, რაც საშუალებას მისცემს დააფინანსოს თავისი ამბიციური ეკონომიკური დივერსიფიკაციის პროგრამა, Vision 2030.
- ნებაყოფლობითი წარმოების შემცირება: 2023 წელს, გლობალური ეკონომიკური გაურკვევლობის ფონზე, საუდის არაბეთმა ნებაყოფლობით შეამცირა წარმოება, რათა თავიდან აეცილებინა ფასების მკვეთრი ვარდნა. ეს ინიციატივა რამდენჯერმე გაგრძელდა 2024 წლის განმავლობაში და 2025 წლის დასაწყისშიც, რაც ხაზს უსვამს რიადის მზადყოფნას, იმოქმედოს როგორც „სვინგ მწარმოებელმა“ – ანუ ქვეყანამ, რომელსაც შეუძლია სწრაფად მოარგოს მიწოდება ბაზრის მოთხოვნებს.
- რისკების მართვა: ისრაელ-ირანის კონფლიქტის ესკალაციის შიშის ფონზე, 2025 წლის ივნისში საუდის არაბეთმა დროებით გაზარდა ნავთობის მოპოვება 600,000 ბარელით დღეში, როგორც საგანგებო ზომა პოტენციური მიწოდების შეფერხებების შესამსუბუქებლად. ეს დამატებითი ნავთობი მიმართული იყო შიდა საცავებში და არა დაუყოვნებლივ ბაზარზე, რაც მის პასუხისმგებლიან მიდგომაზე მიუთითებს.
- ბაზრის წილის შენარჩუნება: მიუხედავად შემცირებებისა, საუდის არაბეთი ასევე ცდილობს შეინარჩუნოს ან გაზარდოს თავისი ბაზრის წილი გრძელვადიან პერსპექტივაში, განსაკუთრებით აზიის მზარდ ბაზრებზე, როგორიცაა ჩინეთი, სადაც მისი ნავთობის მიწოდება 2025 წლის აგვისტოსთვის ორწლიან მაქსიმუმს მიაღწევს.
რუსეთის როლი: სანქციები და აზიური გადამისამართება
რუსეთი, როგორც OPEC+-ის მთავარი არა-OPEC წევრი და ნავთობის ერთ-ერთი უმსხვილესი მწარმოებელი, საუდის არაბეთთან ერთად გადამწყვეტი მოთამაშეა. მისი პოზიცია რთულდება დასავლეთის მასშტაბური სანქციების გამო, რომლებიც უკრაინაში შეჭრის შემდეგ დაუწესდა.
- OPEC+-ის ფარგლებში თანამშრომლობა: 2023 წლიდან რუსეთი აქტიურად თანამშრომლობდა საუდის არაბეთთან და OPEC+-ის სხვა წევრებთან, რათა კოორდინირებულად შეემცირებინათ წარმოება. 2023 წელს რუსეთმა ნავთობის წარმოება 0.8%-ით შეამცირა, რითაც შეასრულა თავისი ვალდებულებები ალიანსის ფარგლებში, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში დაფიქსირდა კვოტების გადაჭარბება (რაც სხვა წევრებში უკმაყოფილებას იწვევდა).
- სანქციებთან ადაპტაცია: დასავლეთის სანქციები, მათ შორის ნავთობზე ფასის ზედა ზღვრის დაწესება, რუსეთისთვის სერიოზული გამოწვევაა. თუმცა, რუსეთმა მოახერხა თავისი ნავთობის ექსპორტის უმეტესი ნაწილის გადამისამართება აზიის ბაზრებზე, განსაკუთრებით ჩინეთსა და ინდოეთში. ამისთვის მან შექმნა „ჩრდილოვანი ფლოტი“ – ძველი ტანკერების ქსელი, რომელიც სანქციების გვერდის ავლით ოპერირებს.
- ბიუჯეტის დამოკიდებულება: რუსეთის ეკონომიკა კვლავ დიდად არის დამოკიდებული ნავთობისა და გაზის ექსპორტიდან მიღებულ შემოსავლებზე, რაც მას მოტივირებულს ხდის ფასების მაღალ დონეზე შესანარჩუნებლად.
OPEC+-ის საერთო მიმართულება
2023 წელს OPEC+-მა მიიღო მთელი რიგი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები წარმოების შემცირებასთან დაკავშირებით, რომელთა მიზანიც ბაზრის სტაბილიზაცია იყო. 2024 წლის ბოლოს და 2025 წლის დასაწყისში, ალიანსმა გადაწყვიტა ამ ნებაყოფლობითი შემცირებების თანდათანობითი გაუქმება, ეტაპობრივი ზრდით 2025 წლის აპრილიდან. ეს მიდგომა უზრუნველყოფს მოქნილობას და შესაძლებლობას, შეჩერდეს ან შეიცვალოს ზრდა ბაზრის პირობებიდან გამომდინარე. ალიანსი აგრძელებს ყოველთვიურ შეხვედრებს ბაზრის პირობების, წევრების ვალდებულებების შესრულებისა და კომპენსაციის გეგმების განსახილველად.
საუდის არაბეთისა და რუსეთის თანამშრომლობა, მიუხედავად მათი განსხვავებული გეოპოლიტიკური ინტერესებისა, კვლავ გადამწყვეტია OPEC+-ის ეფექტურობისთვის. მათი ერთობლივი ქმედებები გააგრძელებს ნავთობის გლობალური ფასების და ენერგეტიკული ბაზრის ბალანსის ფორმირებას.
ენერგეტიკული პოლიტიკის მიმდინარე გამოწვევები
ახლო აღმოსავლეთის ენერგეტიკული პოლიტიკა 2023 წლიდან დღემდე რამდენიმე ძირითადი გამოწვევის წინაშე დგას:
- რეგიონული დესტაბილიზაცია: ისრაელ-ჰამასის კონფლიქტი და წითელი ზღვის კრიზისი ქმნის მუდმივ საფრთხეს რეგიონული ნავთობის მიწოდებისთვის და აფერხებს საინვესტიციო პროექტებს.
- გლობალური ენერგეტიკული ტრანზიცია: მიუხედავად ნავთობზე მოთხოვნის სტაბილურობისა მოკლევადიან პერსპექტივაში, გრძელვადიან პერსპექტივაში გლობალური ენერგეტიკული ტრანზიცია განახლებადი ენერგიის წყაროებისკენ მოთხოვნის შემცირებას გამოიწვევს. რეგიონის ქვეყნები აგრძელებენ ინვესტიციებს განახლებად ენერგიაში, მაგრამ ნავთობზე დამოკიდებულების შემცირება ნელი და რთული პროცესია.
- გარე აქტორების გავლენა: აშშ, ჩინეთი და ევროპა აგრძელებენ მნიშვნელოვანი გავლენის მოხდენას რეგიონულ ენერგეტიკულ პოლიტიკაზე, ცდილობენ რა უზრუნველყონ მიწოდების სტაბილურობა და დაიცვან საკუთარი ეკონომიკური ინტერესები.
- შიდა ეკონომიკური რეფორმები: რეგიონის ნავთობმომპოვებელი ქვეყნები აგრძელებენ შიდა ეკონომიკურ რეფორმებს, რათა შეამცირონ დამოკიდებულება ნავთობზე და დივერსიფიკაცია მოახდინონ თავიანთი ეკონომიკების. ეს საჭიროებს სტაბილურ ნავთობის შემოსავლებს.
დასკვნა
2023 წლიდან დღემდე, ნავთობის ბაზარი და ენერგეტიკული პოლიტიკა ახლო აღმოსავლეთში რთული და მუდმივად ცვალებადი ლანდშაფტია. რეგიონული გეოპოლიტიკური დაძაბულობა, განსაკუთრებით ისრაელ-ჰამასის კონფლიქტი და წითელი ზღვის კრიზისი, მუდმივად ინარჩუნებს რისკის პრემიას ნავთობის ფასებში. მიუხედავად გლობალური ეკონომიკური გამოწვევებისა, OPEC+ ალიანსი, რომელშიც საუდის არაბეთი და რუსეთი მთავარ როლს ასრულებენ, წარმატებით ახერხებს ბაზრის გარკვეულწილად სტაბილიზაციას წარმოების მოცულობის მართვით.
მომავალში, ახლო აღმოსავლეთის ენერგეტიკული პოლიტიკა კვლავ იქნება გეოპოლიტიკური მოვლენების, ეკონომიკური რეფორმებისა და გლობალური ენერგეტიკული ტრანზიციის რთული ურთიერთქმედების არენა. რეგიონში მშვიდობისა და სტაბილურობის მიღწევა კრიტიკული რჩება არა მხოლოდ მისი მოქალაქეებისთვის, არამედ მთელი მსოფლიოს ენერგეტიკული უსაფრთხოებისთვისაც.
